Het effect is bekend van gehandicapten: wie blind wordt, krijgt scherpere oren en een betere neus. Maar ook over langere termijn kunnen zintuigen verschuiven, blijkt uit onderzoek. Zo moet het althans 23 miljoen jaar geleden zijn gegaan: toen de aap kleuren begon te zien, verslechterde zijn reukvermogen.
Alle zoogdieren hebben ongeveer evenveel genen die te maken hebben met reuk: een stuk of duizend. Maar bij mensen is ongeveer 60 procent van die genen door de miljoenen jaren heen in onbruik geraakt. De meeste van onze reukgenen zijn vervallen tot stoffige, kapotte wrakken. Vandaar dat de mens minder goed ruikt dan, laten we zeggen de muis. Muizen gebruiken van hun reukgenen nog 80 procent.
Hoe dat zit bij de aap, onze directe familie, was echter altijd onduidelijk. Het bleek een kolfje naar de hand van de beroemde Zweeds-Duitse onderzoeker Svante Pääbo, zo’n beetje dé grondlegger van het evolutie-onderzoek aan de hand van DNA.
Samen met Israëlische collega’s nam Pääbo achttien apensoorten onder de loep, plus de mens. Van iedere diersoort kozen de onderzoekers steekproefsgewijs honderd genen waarvan bekend is dat ze te maken hebben met de reukzin. Daarna bekeken ze hoeveel van de neusgenen nog werkten.
Al snel kwam er iets naar voren waarvan iedere onderzoeker droomt: een onontkoombaar, volmaakt helder patroon - compleet met een uitzondering die de regel bevestigt. Zo blijkt de mens niet de enige met een matige reukzin. Met 60 procent in onbruik geraakte neusgenen is de mens weliswaar kampioen slecht ruiken; ook bij de andere mensapen is meer dan 30 procent van de reukgenen defect. Oude-wereldapen zoals de baviaan en de resusaap zijn al niet veel beter af: bij hen is rond de 25 procent van alle reukgenen defect. Gelukkig maar dat mensen, mensapen en oude-wereldapen allemaal kleur kunnen zien.
Nee, dan de apen aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Nieuwe-wereldapen zoals de wolaap, de zijdeaap en de kapucijnaap zien de wereld in saai zwart-wit. Maar zoals Pääbo al vermoedde, gebruiken de dieren wél opvallend veel van hun geurgenen: tussen de 80 en de 85 procent.
Een zeer opmerkelijke uitzondering vond Pääbo ook. Eén nieuwe-wereldaap kan namelijk wel degelijk in kleur zien, en dat is de zwarte brulaap (Alouatta caraya). Blijkbaar is kleurenzicht een evolutionaire uitvinding die op twee plekken onafhankelijk van elkaar werd gedaan, op twee verschillende tijdstippen. Toch moest ook de brulaap zijn nieuwe vermogen bekopen met een verlies aan reukzin. De zwarte brulaap heeft nog maar 70 procent werkzame reukgenen, waarmee hij de aap met veruit de slechtste neus is van alle nieuwe-wereldapen.
Blijkbaar is er écht sprake van een gulden regel: hoe beter je ogen, des te slechter je neus. Dat ligt eigenlijk voor de hand, vinden de onderzoekers. Gezichtsvermogen en reukzin vergen beide immers veel ‘rekentijd’ van de hersens, en dat maakt het evolutionair voordelig om er zo zuinig mogelijk mee om te springen. En een aap met kleurenzicht kan nu eenmaal beter vruchten onderscheiden dan een aap die alleen zwart-witte appels ziet: die is aangewezen op zijn neus. Wie eenmaal kleuren kan zien, kan zijn neus dus best een tandje minder laten draaien.
Pääbo haalde begin jaren negentig de voorpagina’s toen hij er als eerste in slaagde het DNA te isoleren van een Neanderthaler. Dat leidde meteen tot de onthutsende ontdekking dat de Neanderthaler helemaal geen directe familie is van de moderne mens, maar een mensachtige apart.
Inmiddels is ook Pääbo ‘bekeerd’ tot de beweging die zich verzet tegen de macht van de grote wetenschappelijke uitgeefconcerns. Pääbo’s zond zijn onderzoeksverslag op naar het nieuwe blad PLOS Biology, een wetenschapsblad dat probeert ’s werelds eerste toptijdschrift te worden dat geheel gratis toegankelijk is.