Meervoudig persoonlijkheidsstoornis: het blijft een controversiële diagnose. Hersenscans laten in ieder geval zien dat de hersenpatronen van de verschillende identiteiten totaal verschillend reageren op het trauma. Alsof de ene identiteit inderdaad het trauma voelt, terwijl de ander het onderdrukt.
“Iedereen kent het wel een beetje, het gevoel van depersonalisatie,” zegt Simone Reinders van de Rijksuniversiteit Groningen. Je bent beroofd, onder een auto gelopen of hebt iets anders meegemaakt waarvan je nachten wakker hebt gelegen. Maar als je erover vertelt, doet het je gek genoeg niets, alsof je over een ander praat. Reinders: “Maar je wéét dat het jezelf overkwam. Mensen met een dissociatieve identiteitsstoornis weten dat niet.”
Dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) is afstand nemen van een trauma, maar dan in extreme vorm. De aanleiding is vaak een even extreme jeugd vol mishandeling of seksueel misbruik. Om in het dagelijks leven toch te kunnen functioneren, ontwikkelen patiënten met dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) naast hun getraumatiseerde persoonlijkheid een tweede, neutrale persoonlijkheid die niet zo emotioneel belast is.
Althans, dat is het idee. Andere onderzoekers spreken van aanstellers, fantasierijke aandachttrekkers, of mensen die zich verregaand laten overtuigen door de suggesties van therapeuten. Toegegeven, de extreme beschermingsreactie gaat soms érg ver. Zo waren er in dit onderzoek mensen waarvan de ene persoonlijkheid wel, en de andere geen bril nodig heeft. Of die afwisselend links- en rechtshandig zijn.
Ernstig getraumatiseerde patiënten die soms écht niet meer weten dat ze mishandeld zijn? Of grote fantasten die, een handje geholpen door enthousiaste therapeuten, alter ego’s en trauma’s bij elkaar verzinnen? Met vragenlijsten kom je daar nu eenmaal moeilijk achter. Het liefst wil je in iemands brein kijken, en dat is precies wat onderzoeker-in-opleiding Simone Reinders deed.
Elf DIS-vrouwen deden mee aan het onderzoek. In hun traumatische identiteit luisterden ze naar een tekst over hun trauma. Zoals verwacht reageerde het brein daar veel emotioneler op dan op een neutrale tekst over – bijvoorbeeld – de boodschappen die ze onlangs deden. Reinders: “We zagen grote hersenactiviteit in de diepergelegen kernen van de insula, kernen die bekend zijn van het verwerken van emotionele informatie.”
Voor de tweede serie scans schakelden de vrouwen, met hulp van hun therapeut, om naar hun neutrale persoonlijkheid. “Deze patiënten zijn dus al voorbij het beginstadium waarin de verschillende persoonlijkheden niet weten van elkaars bestaan,” aldus Reinders. “Het uiteindelijke doel van de behandeling is integratie van de identiteiten in één persoon.” Omdat de naam ‘meervoudig persoonlijkheidssyndroom’ sterk verwijst naar de totaal gescheiden persoonlijkheden, spreken therapeuten tegenwoordig liever van ‘dissociatieve identiteitsstoornis’.
Dezelfde trauma-tekst, beluisterd door de andere identiteit: het leverde een totaal andere hersenactiviteit. “Bepaalde gebieden, zoals de rechter mediale prefrontale hersenschors en andere gebieden voorin het brein, maar ook gebieden wat meer bovenin de hersenen, waren veel actiever,” vertelt Reinders. “Vergelijkbare hersenpatronen zie je bij mensen die slapen of herstellen uit een coma: wanneer mensen wel leven maar niet bewust zijn. Onze interpretatie is dat deze gebieden de bewustwording van het trauma onderdrukken. Dit bespaart ze de bijbehorende emoties. De emotionele centra zijn dan ook veel minder actief.”
“We hebben duidelijk kunnen aantonen dat het brein in staat is om één tekst op twee manieren te verwerken, en dat het DIS-brein in twee verschillende toestanden van bewustzijn kan verkeren.” Wát die verschillen precies betekenen, daarover is het laatste woord nog niet gezegd. Ook onderzoekers die menen dat meervoudige persoonlijkheden succesvolle acteurs zijn, kunnen met de scans zwaaien: zie je wel, de acteurs zijn zó goed dat ze zich met ziel en zaligheid inleven in hun rollen, als method-actors die zich in de huid van hun alter-ego verplaatsen.
Psychiater James Chu van de Harvard Medical School in Boston zei tegen de nieuwsdienst van het wetenschapsblad Nature dat de studie vooral diegenen zal overtuigen die al overtuigd zijn. Wat dat betreft zijn hersenscans net Rorsach-inktvlekken: wat de onderzoeker eraan afleest, bevestigt vrijwel altijd wat de onderzoeker al dacht.